Στη φιλογερμανική εφημερίδα του Ηρακλείου ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ, σε δημοσίευμα με ημερομηνία 7 Αυγούστου 1944, διαβάζουμε:
«ΔΩΡΕΑΙ
Οι εκ Δαμάστας Γεώργιος Χαριδ. Μαυράκης, Εμμανουήλ Ζ. Τριγώνης, Βασίλ. Εμμ. Κουντούρης, Πανάγος Γεωρ. Τριγώνης, κατέθεσαν δια του κ. Δημάρχου Ηρακλείου υπέρ του Πανανείου Δημ. Νοσοκομείου το αντίτιμον επιταχθέντων βοών των, εκ δραχ. 78.000.000, ήτοι ο πρώτος δρ. 26.000.000, ο δεύτερος δρ. 18.000.000 και ο τρίτος και τέταρτος ανά δρ. 17.000.000».
Στην ανακοίνωση της εφημερίδας διακρίνουμε μία υπέρτατη πράξη αντίστασης τεσσάρων κατοίκων της Δαμάστας προς τις κατοχικές αρχές, την πρακτική επιτάξεων των Γερμανών των οικόσιτων ζώων του πληθυσμού και τα φοβερά αποτελέσματα που συνόδευαν αυτές τις ενέργειες.
Μία αγελάδα μπορούσε να θρέψει και να συμβάλει στην επιβίωση μιας οικογένειας τα χρόνια της κατοχής, όπου κυριαρχούσε η πείνα και η ανέχεια, η παιδική θνησιμότητα και η έλλειψη τροφίμων. Οι άντρες της Βέρμαχτ αφαίρεσαν τα βόδια από τους τέσσερις Δαμαστιανούς και ως αντάλλαγμα τους δόθηκαν κάποια εκατομμύρια αποζημίωση, (χρήματα της εποχής).
Οι παραπάνω τέσσερις πατριώτες δεν μπορούσαν να δεχτούν αυτό το αντίτιμο της αρπαγής των ζώων τους από τον κατοχικό στρατό που τους είχε σκλαβώσει, αρνήθηκαν να τα χρησιμοποιήσουν και τα δώρισαν στο Πανάνειο Νοσοκομείο Ηρακλείου. Αυτή η αντιστασιακή πράξη, φανερώνει το φρόνημα των κατοίκων του ηρωικού χωριού της Δαμάστας και βοηθά τους ιστορικούς ερευνητές να κατανοήσουν το γιατί τελικά οι γερμανοί λεηλάτησαν, πυρπόλησαν και εκτέλεσαν 30 κατοίκους του χωριού.
Όταν ο γερμανικός τακτικός στρατός αδυνατούσε να κατακτήσει τις ανυπότακτες ψυχές των υπόδουλων Κρητικών με όλα τα μέσα που διέθετε, ακολουθούσαν οι δολοφονίες του πληθυσμού, οι λεηλασίες και οι πυρπολήσεις των χωριών.
Από 20 Μαΐου ως 10 Σεπτεμβρίου 1941 οι γερμανοί αλεξιπτωτιστές με το “αφήγημα των αντιποίνων” της συμμετοχής του πληθυσμού στη Μάχη της Κρήτης, προχώρησαν σε 32 ομαδικές εκτελέσεις – δολοφονίες.
19 στον νομό Χανίων, 10 στον νομό Ρεθύμνου, 3 στον νομό Ηρακλείου
και την πυρπόληση πέντε (5) χωριών. Της Καντάνου, του Σκηνέ και της Αγυιάς στον νομό Χανίων, του Αστέρι και του Άδελε στον νομό Ρεθύμνου.
Υπεύθυνοι γι’ αυτά τα εγκλήματα ήταν ο αντιπτέραρχος Στούντεντ (διοικητής του Φρουρίου Κρήτης από 1 Ιουνίου ως 8 Ιουλίου 1941) και ο στρατηγός Αντρέ (διοικητής από 9 Ιουλίου 1941 ως 10 Ιανουαρίου 1943)
Η πρακτική των Γερμανοϊταλών των ομαδικών δολοφονιών – εκτελέσεων που ξεκίνησε την πρώτη ημέρα της Μάχης της Κρήτης και συνεχίστηκε καθ’όλη τη διάρκεια της τετράχρονης κατοχής, (ο αριθμός ξεπερνά τις 100), έχει και την υπογραφή του υποστράτηγου και αρχαιοκαπήλου Ιούλιου Ρίγκελ με διαταγή που εξέδωσε την τέταρτη μέρα της Μάχης, στις 23 Μαΐου 1941.
Η διαταγή του μοιράστηκε σε όλες τις μονάδες των αλεξιπτωτιστών που επιχειρούσαν στην Κρήτη. Μ’αυτήν τη διαταγή, ο Ιούλιος Ρίγκελ συκοφαντεί με ψεύδη και απαξιώνει τον αγώνα των Κρητικών. Ανερυθρίαστα τονίζει ότι αν τα στρατεύματά του δεχτούν νέες επιθέσεις, θα δολοφονούνται ακόμη και οι αιχμάλωτοι.
Κοστολογεί τη ζωή ενός στρατιώτη του με τη ζωή 10 Κρητικών και καθοδηγεί τους αξιωματικούς των αλεξιπτωτιστών και της Μεραρχίες του να καίουν και να καταστρέφουν τα χωριά που βρίσκονται κοντά στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Συγκεκριμένα, με τη διαταγή του ο Ρίγκελ, ορίζει τα εξής :
«Μία ύπουλη δολοφονία ενός στρατιώτη του πεζικού στις 22.5.41 απέδειξε ότι ο ελληνικός πληθυσμός με πολιτικά, στρατιωτικά ακόμα και γερμανικά ρούχα συμμετέχει σε αγώνες και σκοτώνει τους τραυματισμένους, τους μαχαιρώνει και τους αφαιρεί δακτυλίδια, και λεηλατεί τους πεσόντες.
Έτσι λοιπόν εάν εντοπιστεί ένας Έλληνας πολίτης με πυροβόλο όπλο στο χέρι θα πρέπει να πυροβοληθεί αμέσως. Επίσης σε περιπτώσεις επιθέσεων, θα ακολουθηθεί η ίδια τακτική σε τραυματισμένους.
Στις κατοικημένες περιοχές (χωριά) θα πρέπει να συλλαμβάνονται αμέσως όμηροι (άνδρες από 18-55 ετών) και να κοινοποιείται και σε αυτούς και στους κατοίκους , ότι στην περίπτωση εχθρικών ενεργειών κάθε είδους ενάντια στην γερμανική στρατιωτκή δύναμη θα ακολουθήσει αμέσως εκτέλεση.
Για κάθε Γερμανό 10 Έλληνες, και επίσης θα καίγονται οι κατοικημένες περιοχές (τα χωριά) που βρίσκονται κοντά.
Οι Δήμαρχοι οφείλουν να γνωστοποιήσουν τα παραπάνω στις περιοχές αρμοδιότητας τους.
23 Μαΐου 1941, ο Διοικητής της 5ης Ορεινής Μεραρχίας
Υποστράτηγος Ιούλιος Ρίνγκελ».
Η απόφαση για την καταστροφή και τη δολοφονία 30 κατοίκων της Δαμάστας, λήφθηκε τρεις ημέρες μετά το σαμποτάζ. Συγκεκριμένα, σε άρθρο της φιλογερμανικής εφημερίδας ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ με ημερομηνία 11 Αυγούστου 1944 και τίτλο ΥΣΤΑΤΗ ΕΚΚΛΗΣΙΣ διαβάζουμε:
«Φόνοι, απαγωγαί, ληστείαι, κλοπαί, αποτελούν κατά τας τελευταίας ημέρας κοινά γεγονότα εις πλείστα σημεία της υπαίθρου του νομού μας. Το δυστύχημα είναι ότι η κατάστασις αύτη επεκτείνεται εις γενικωτέρας παρεκτροπάς πολιτικού χαρακτήρος. Διεξάγεται πάλιν εν είδος κλεφτοπολέμου εναντίον των στρατευμάτων κατοχής.
Σαμποτάζ σοβαράς σημασίας λαμβάνουν χώραν. Επακολουθούν επιθέσεις εναντίον Γερμανικών φυλακίων ή Γερμανικών αυτοκινήτων και Γερμανοί στρατιώται δολοφονούνται ανάνδρως υπό των συμμοριτών.
Είναι βέβαιον ότι η κατάστασις αυτή εγκυμονεί μεγίστους κινδύνους δια τον πληθυσμόν. Άλλως τε αι Γερμανικαί Αρχαί δια στόματος του αξιοτίμου Κυρίου Διοικητού του Φρουρίου Στρατηγού Μύλλερ και άλλων ανωτέρων αξιωματικών του Γερμανικού στρατού, εδήλωσαν ότι η μεγαλοψυχία των στρατευμάτων κατοχής απέναντι των ενεχομένων ή υποβοηθούντων τοιαύτας πράξεις, δεν είναι αδυναμία και ότι ενδέχεται να έχη εις δεδομένην στιγμήν τα όριά της.
Και θα είναι καλόν και την υστάτην αυτήν ώραν να συνέλθουν οι διαταράσσοντες την ησυχίαν του τόπου. Διότι ενδεχομένη παράτασις της καταστάσεως ταύτης θα σημάνη αληθείς συμφοράς δια το σύνολον.
Αι γερμανικαί αρχαί διαθέτουσαι εις πάσαν στιγμήν ισχυρά πολεμικά μέσα θα καταστρέψουν εκ ρίζης όλας τας εστίας των ληστανταρτών. Είναι φυσικόν κατόπιν τούτου να μη δυνηθούν να αποτρέψουν δεινά τα οποία θα επιπέσουν πάλιν κατά της κεφαλής όχι μόνον των ενεχομένων εις τα τελευταία γεγονότα αλλά και άλλων μη ενόχων και κατά του πληθυσμού γενικώτερον.
Υπενθυμίζοντες τα ανωτέρω, μίαν υστάτην έκκλησιν απευθύνομεν : Να παύσουν την δράσιν των οι ταραχοποιοί. Ας πεισθούν ότι η πράξις των αύτη θα είναι η μόνη πατριωτική…
Αν δεν το πράξουν, τόσον το χειρότερον. Η Κρήτη πάλιν θα δυστυχήση, η Κρήτη πάλιν θα πενθοφορήση. Και τούτο εξ αιτίας αυτών και μόνον και ουδενός άλλου».
Ο συντάκτης του άρθρου αφού “φωτογραφίζει” το σαμποτάζ της Δαμάστας με τη φράση : …σαμποτάζ σοβαρής σημασίας λαμβάνουν χώραν. Επακολουθούν επιθέσεις εναντίον γερμανικών φυλακίων ή γερμανικών αυτοκινήτων και γερμανοί στρατιώται δολοφονούνται ανάνδρως υπό των συμμοριτών… καταλήγει με αυτά που πρόκειται να συμβούν έντεκα ημέρες μετά στη Δαμάστα : …αι Γερμανικαί αρχαί διαθέτουσαι εις πάσαν στιγμήν ισχυρά πολεμικά μέσα θα καταστρέψουν εκ ρίζης όλας τας εστίας των ληστανταρτών…
Στις 21 Αυγούστου 1944, στην τοποθεσία “Κερατίδι” της Δαμάστας δολοφονούνται σε ομαδική εκτέλεση 30 παλικάρια. Όλοι τους, παραμένουν φωτεινά παραδείγματα θυσίας για τη λευτεριά, σύμβολα αξιοπρέπειας και παντοτινής μνήμης. Τα ονόματά τους έχουν γραφτεί με ανεξίτηλα γράμματα στην ιστορία του χωριού και στο μεγάλο βιβλίο της ιστορίας της χώρας μας. Αυτοί είναι :
Γεώργιος Νικολ. Κλίνης, Ανδρέας Εμμ. Κουγιουμτζάκης, Κων/νος Εμμ. Κουγιουμτζάκης, Γεώργιος Εμμ. Κουγιουμτζάκης, Εμμανουήλ Σταύρου Κουντούρης, Νικόλαος Δημητ. Κουντούρης, Ιωάννης Γεωργίου Κρουσανιωτάκης, Ιωάννης Νικολ. Κρουσανιωτάκης, Ιωάννης Εμμ. Λιαδάκης, Κων/νος Χρήστου Λιαδάκης, Νικόλαος Αλεξ. Μαυράκης, Εμμ. Στυλ. Μαυράκης, Ματθαίος Παν. Μουντουφάρης, Γεώρ. Εμμ. Μουντουφάρης, Γεώρ. Δημητρ. Μαρούσης, Χαρίδ. Σωτηρ. Νικολουδάκης, Γεώρ. Βασιλ. Νικολουδάκης, Αναστ. Βασιλ. Παπαδάκης, Νικόλ. Στυλ. Περάκης, Ιωάννης Αντων. Στρατιδάκης, Γεώρ. Αντων. Στρατιδάκης, Ιωάν. Γεωρ. Σαρρής, Ευάγγ. Γεωρ. Σαρρής, Αριστόδ. Κων/νου Σαρρής, Γεώργ. Δημητ. Σαρρής, Γεώρ. Νικολ. Σαρρής, Μιχαήλ Δημητ. Σαρρής, Εμμ. Στυλ. Τριγώνης, Ματθαίος Γεωρ. Τριγώνης και Ιωάννης Γεωρ. Τριγώνης.
Στον παραπάνω κατάλογο, θα προσθέσουμε και τα θύματα του σαμποτάζ της Δαμάστας στις 8 Αυγούστου 1944. Αυτά ήταν :
Κατά την πρώτη φάση του σαμποτάζ, πάνω στα τρία αυτοκίνητα που πέρασαν πρώτα, (τα οποία χαρακτηρίστηκαν ξυλάδικα επειδή έβγαιναν για συλλογή καυσόξυλων), βρίσκονταν και ένας αριθμός Ελλήνων εργατών. Από τους Έλληνες σκοτώθηκε κατά την επιχείρηση ο Εμμανουήλ Πλαϊτης από το χωριό Αλόιδες Μυλοποτάμου.
Σε κατάσταση νεκρών Ηρακλειωτών που συνέταξε ο ιστορικός Ιωάννης Μουρέλος, αναφέρονται άλλα δύο ονόματα Ελλήνων με την επισήμανση ότι σκοτώθηκαν στις 8 Αυγούστου 1944 στη Δαμάστα.
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΦΟΝΕΥΘΕΝΤΩΝ ΗΡΑΚΛΕΙΩΤΩΝ ΕΠΙ ΓΕΡΜΑΝΟΚΡΑΤΙΑΣ ΦΟΝΕΥΘΕΝΤΕΣ ΕΙΣ ΣΥΜΠΛΟΚΗΝ
Αργυράκης Ιωάννης Παναγ. ετών 44, Ηράκλειον 8-8-44 εις συμπλοκήν Δαμάστας. Σκεπεντζής Ελευθ. Παρ. ετών 29, Ηράκλειον 8-8-44 εις συμπλοκήν Δαμάστας.
Στη διάρκεια της μάχης του σαμποτάζ των ανταρτών με τους Γερμανοϊταλούς, σκοτώθηκαν ο Ιωάννης Στυλ. Τριγώνης ετών 33 και η Αικατερίνη Κυριάκου Λιαδάκη ετών 34. Ακόμη, τραυματίστηκε σοβαρά ο Αστρινός Εμμ. Νικολουδάκης, κάτοικοι και οι τρεις της Δαμάστας. Κατά την πυρπόληση και καταστροφή του χωριού σκοτώθηκε και η Ελένη Γεωργίου Σαρρή ετών 25.
Στην επιτύμβια στήλη που ορθώνεται στην κεντρική πλατεία των Ανωγείων, αναγράφεται η διαταγή ισοπέδωσης του χωριού και η εκτέλεση όλων των ανδρών που θα βρεθούν σε απόσταση ενός χιλιομέτρου απ’ αυτό. Τη διαταγή υπογράφει ο Γερμανός Διοικητής του Φρουρίου Κρήτης Στρατηγός Μίλερ (25.6.1944 ως 14.10.1944) και επικαλείται πέντε λόγους για το αποτρόπαιο αυτό έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Ως τρίτο λόγο της καταστροφής των Ανωγείων, τονίζει ότι το κάνει αυτό επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το σαμποτάζ της Δαμάστας.
Συγκεκριμένα, η διαταγή του Μίλερ αναφέρει τα εξής :
«ΔΙΑΤΑΓΗ
Του Γερμανού Στρατηγού Διοικητού Φρουράρχου
ΚΡΗΤΗΣ
Επειδή η πόλις των Ανωγείων είναι κέντρον της Αγγλικής κατασκοπείας εν Κρήτη και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το φόνο του λοχίου φρουράρχου Γενί – Γκαβέ και της υπ’ αυτόν φρουράς και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το σαμποτάζ της Δαμάστας, επειδή εις Ανώγεια ευρίσκουν άσυλον και προστασίαν οι αντάρται των διαφόρων ομάδων αντιστάσεως και επειδή εκ των Ανωγείων διήλθον και οι απαγωγείς με τον στρατηγόν Φον Κράιπε χρησιμοποιήσαντες ως σταθμόν διακομιδής τα Ανώγεια, διατάσσομεν την ισοπέδωσιν τούτων και την εκτέλεσιν παντός άρρενος Ανωγειανού όστις ήθελεν ευρεθεί εντός του χωρίου και πέριξ αυτού εις απόστασι ενός χιλιομέτρου.
Χανιά 13 – 8 – 44
Ο Στρατηγός Διοικητής Φρουρίου Κρήτης
Χ. ΜΙΛΛΕΡ»
Οκτώ ημέρες δηλαδή πριν την πυρπόληση της Δαμάστας και τη δολοφονία των 30 παλικαριών της, οι Γερμανοί γνωρίζουν ότι το σαμποτάζ έγινε από Ανωγειανούς αντάρτες. Το αφήγημα επομένως της καταστροφής και όσων ακολούθησαν στη Δαμάστα ως δήθεν «αντίποινα», είναι παραπλανητικό και ψευδές. Αναγάγει όσα έγιναν στη Δαμάστα ως ένα ειδεχθές έγκλημα των κατοχικών δυνάμεων της Βέρμαχτ στην Κρήτη.
Καταστροφή της Δαμάστας 21 Αυγούστου 1944
(απόσπασμα λαϊκής μούσας από το βιβλίο του Νικόλαου Χαριδήμου Σαρρή, Η Δαμάστα στο πέρασμα του χρόνου, Αθήνα 1994, σελ. 76)
Χρόνια σαράντα τέσσερα και χίλια εννιακόσια
ήτανε που οι Γερμανοί μας εξεθεμελιώσα.
Εικοσιμία τ’ Αύγουστου που νά ‘θελα μη σώσει
κείνη η μέρα το πρωί και να μη ξημερώσει.
Δευτέρα μέρα ήτανε η μαυροαραχνιασμένη
πούκαψαν τη Δαμάστα μας την πενταπλουμισμένη.
Ακόμα αξημέρωτα στους δρόμους εφωνάζαν
πάρετε δυο μερώ τροφή σας φτάνει μια για πάντα.
Τις πόρτες τα παράθυρα με πέτρες τα χτυπούσαν
γρήγορα κάτω, γρήγορα, μας εκακοποιούσαν.
Γρήγορα σας φωνάζομε μη μας αργοπορείτε
και όλα αυτά που έχετε εδώ θα μας τ’αφήστε.
Κι αφού μας εμαζώξανε άνδρες γυναίκες χώρια
άρχισαν κλάμα τα παιδιά, γυναίκες μοιρολόγια.
Τους άνδρες τους εβάλανε σε μιαν μεγάλη μάντρα
κι αμέσως ξεδιαλέξανε τριάντα παλικάρια.
Κι από τους διαλεχτούς αυτούς τους δεκαπέντε παίρνουν
στ’αμάξι τους εβάλανε σ’ένα βουνό πηγαίνουν.
Κι ευθύς τ’αμάξι γύρισε και εις το Κερατίδι
πήγαν και τσ’άλλους τους μισούς οι λυσσασμένοι σκύλοι.
Εκεί τους εκτελέσανε μετά τους παρετάνε
άταφους μες στην ερημιά οι σκύλοι να τους φάνε.
Μετά τ’αμάξια γύρισαν κι όλους τους άλλους παίρνουν
και στα συρματοπλέγματα γρήγορα τους πηγαίνουν.
Δαμάστα μου όμορφο χωριό τίποτα δε σ’αφήσαν
τις πέτρες και τα χώματα κι εκείνα τα μαυρίσαν.
Μα τα καλά που έχασες δε μας στενοχωρούνε
τα παλικάρια που’χασες θα κλαίμε ώστε να ζούμε.
Τριάντα τρία θύματα από το σαμποτάζι
είχες χωριό μου όμορφο που ήταν ένα χάζι.
Ήτανε όλοι νέικοι κι όμορφα παλικάρια
ήταν απ’όλο το χωριό τα πιο καλά βλαστάρια.
Ήτανε και εγγράμματοι ήταν και παντρεμένοι
ήτανε και ελεύθεροι και αρραβωνιασμένοι.
Απ’ της Δαμάστας το χωριό, ξένοι μου σαν περνάτε
παρακαλώ το χώμα της, μην το βαροπατάτε.
Γιατί’ναι χώματα ιερά, χιλιοβασανισμένα
και με μαρτύρων αίματα, περίσσια ποτισμένα.
Μόνο λιβάνι πάρετε και κάψτε στα μνημεία
και πέστε μέσ’ απ’την ψυχή : Η μνήμη σας αιωνία.
Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου