Όσο πολύτιμες και αν είναι για την οικονομία, οι ελιές δεν είναι απλώς ένα εμπορικό προϊόν στην Ελλάδα, αλλά ένα σημείο εθνικής υπερηφάνειας και πηγή σεβασμού που αγγίζει τα όρια του πνευματικού. Έχουν ριζώσει βαθιά στην ιστορία του τόπου, αποτελώντας σύμβολο επιμονής και επιβίωσης. Γι’ αυτό και το σοκ που προκαλεί η σημερινή κρίση του ελαιολάδου είναι κάτι περισσότερο από οικονομικό.
Τον περασμένο Δεκέμβριο, κατά τη διάρκεια της συγκομιδής, δύο άνδρες έκλεψαν ένα φορτηγό, φόρτωσαν 33 σάκους ελιές και τις μετέφεραν για πίεση. Το κωμικοτραγικό είναι πως πάρκαραν μπροστά από κάμερα ασφαλείας, ενώ το δεύτερο ελαιοτριβείο όπου πήγαν τους πρόδωσε στις Αρχές. Αν και γελοία, η υπόθεση αντικατοπτρίζει κάτι πιο σκοτεινό: οι ελιές γίνονται πλέον στόχος εγκλήματος.
Η ζήτηση για ελαιόλαδο έχει εκτοξευθεί, ενώ η προσφορά μειώνεται. Οι κλιματικές συνθήκες έχουν μετατρέψει το ελαιόλαδο σε «υγρό χρυσάφι». Η Ελλάδα, αν και μικρότερη από Ισπανία και Ιταλία, επηρεάζεται περισσότερο από την ξηρασία και τις πυρκαγιές. Σύμφωνα με την Eurostat, οι ζημιές του 2023 υπολογίζονται σε περίπου 400 δολάρια ανά κάτοικο. Πάνω από 11.000 στρέμματα ελαιώνων χάθηκαν πέρυσι.
Το φαινόμενο της κλοπής έχει επεκταθεί δραματικά. Από βαρέλια με 37 τόνους λάδι στη Χαλκιδική έως ιδιωτικά αποθέματα που εκλάπησαν ακόμη και από νεκροταφεία. Σε μερικές περιπτώσεις, οι δράστες έκοβαν ολόκληρα δέντρα ή αποσπούσαν μόνο τα καρποφόρα κλαδιά. Στην Κρήτη, στην Αττική και στη Μεσσηνία, το φαινόμενο παίρνει διαστάσεις επιδημίας.
Η απόδοση της χρονιάς 2023-24 βελτιώθηκε σημαντικά, φτάνοντας τους 250.000 τόνους. Όμως το μέλλον παραμένει αβέβαιο. Οι καλλιεργητές βρίσκονται μπροστά σε μια ασταθή εποχή, χωρίς σταθερά μοτίβα καιρικών συνθηκών. Η φράση «ο Μάιος δεν είναι πια ο Μάιος» αποτυπώνει το νέο κανονικό.
Το ελαιόλαδο αποτελεί περίπου το 25% της ελληνικής γεωργικής παραγωγής και το 7% του ΑΕΠ. Κάθε Έλληνας καταναλώνει περίπου 19 λίτρα ετησίως – δέκα φορές περισσότερο από τον μέσο Αμερικανό. Το εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο, γνωστό για τις αντιοξειδωτικές και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητές του, θεωρείται πλέον τόσο φάρμακο όσο και τρόφιμο.
Όμως οι ελιές χρειάζονται κρύο και νερό. Οι ήπιες θερμοκρασίες του χειμώνα δεν επιτρέπουν στα δέντρα να μπουν σε νάρκη και να προετοιμαστούν για την ανθοφορία της άνοιξης. Οι απαιτούμενες τουλάχιστον δύο εβδομάδες κάτω από τους 10°C συχνά δεν έρχονται ποτέ. Ταυτόχρονα, οι βροχοπτώσεις είναι ακανόνιστες: ή λείπουν τον χειμώνα ή προκαλούν καταστροφές όταν έρχονται καλοκαίρι και φθινόπωρο.
Καταστροφικά φαινόμενα όπως οι πυρκαγιές στην Εύβοια το 2021 και η τεράστια φωτιά στον Έβρο το 2023 (με πάνω από 130.000 καμένα δέντρα) δείχνουν πόσο τρωτός έχει γίνει ο ελαιώνας. Η δασκάλα γιόγκα Καλλιόπη Ζιόγου εξηγεί πώς τα δέντρα της Εύβοιας «αναγεννώνται» με νέα βλαστάρια, αλλά θα χρειαστούν 10-20 χρόνια για να αποδώσουν καρπούς.
Παράλληλα, το κόστος καλλιέργειας αυξάνεται. Ο παραγωγός Κωνσταντίνος Παπαϊωάννου μιλά για νέες τεχνικές άρδευσης, πιο συχνούς ψεκασμούς, πυκνότερη φύτευση για συγκράτηση υγρασίας ή το αντίθετο για αποφυγή πυρκαγιάς. Ο αγρότης πρέπει να γίνει καινοτόμος και φρουρός.
Η έλλειψη εργατικών χεριών επιδεινώνει την κρίση. Κατά την περίοδο 2022-23, το 30% των επιτραπέζιων ελιών παρέμεινε ασυγκόμιστο, με ζημιές 27 εκατ. ευρώ. Η ελληνική κυβέρνηση αναγκάστηκε να ανοίξει τα σύνορα για παράτυπους εργάτες, παρά την σκληρή αντι-μεταναστευτική της πολιτική. Ακόμη όμως και έτσι, πολλοί παραγωγοί δηλώνουν απογοητευμένοι από τη γραφειοκρατία ή είναι επιφυλακτικοί.
Οι μισθοί αυξήθηκαν επίσης. Από 40 ευρώ την ημέρα, οι εργάτες ζητούν πλέον 60. Το αυξανόμενο κόστος παραγωγής και η αναβολή των δασμών του Προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ μέχρι τον Ιούλιο επιβαρύνουν επιπλέον τις εξαγωγές.
Παράλληλα, πολλοί Έλληνες δυσφορούν όταν βλέπουν το λάδι τους να επανασυσκευάζεται ως «ιταλικό» ή «διεθνές». Όμως η ανάγκη εξαγωγών είναι επιτακτική. Μικροί παραγωγοί αντιδρούν στη μαζική εμπορευματοποίηση, αλλά παραδέχονται ότι χωρίς τις μεγάλες εταιρείες δεν επιβιώνουν.
Η απάτη είναι επίσης διαδεδομένη. Το ελαιόλαδο νοθεύεται, «βαφτίζεται» εξαιρετικό ή αραιώνεται με φθηνότερα έλαια. Η φήμη του ελληνικού λαδιού απειλείται όχι μόνο από το κλίμα αλλά και από την απληστία.
Κι όμως, μέσα σε αυτό το σκοτεινό τοπίο, παραμένει η αφοσίωση και η περηφάνια του αγρότη. Ο Παπαϊωάννου δηλώνει συγκινημένος κάθε φορά που βλέπει τα δέντρα του να δίνουν καρπούς. Είναι μια μάχη που δίνεται με ιδρώτα, αγωνία και ελπίδα.
Η τέχνη της ελαιοπαραγωγής απαιτεί σήμερα περισσότερα από ποτέ. Θερμότερα πρέσσα στα ελαιοτριβεία μπορεί να αυξάνουν την ποσότητα, αλλά καταστρέφουν τα πολύτιμα στοιχεία του λαδιού. Η ισορροπία ανάμεσα στην ποιότητα, το κόστος και το περιβάλλον είναι λεπτή.
Ο κίνδυνος εγκατάλειψης είναι ορατός. Ο Αντωνόπουλος ανησυχεί πως πολλοί παραγωγοί αφήνουν τα κτήματα να γίνουν δάση χωρίς καρπό. Ο πατέρας Χρήστος στην Εύβοια επιβεβαιώνει: οι νέοι φεύγουν, οι παλιοί παραιτούνται, η γη αδειάζει.
Οι ελληνικοί ελαιώνες μεταμορφώνονται σε άγρια τοπία. Και αυτό δεν είναι απλώς αγροτική μεταμόρφωση – είναι πολιτισμική απώλεια. Η γη που κάποτε έτρεφε τον κόσμο, χάνεται στη λήθη του καιρού, του κόστους και της κλιματικής απειλής.