Το δημοτικό τραγούδι είναι ένα λαϊκό στοιχείο του ελληνικού πολιτισμού που ανήκει στο χώρο της προφορικής λογοτεχνίας και των παραστασιακών τεχνών, της νεοελληνικής φιλολογίας και της παραδοσιακής ελληνικής μουσικής.
Ο Samuel Baud-Bovy είναι ο μόνος ερευνητής που επικεντρώνει στη φωνητική της ελληνικής γλώσσας. Ο Ελβετός φιλόλογος και μουσικολόγος μέσα από έρευνα στα Δωδεκάνησα και στην Κρήτη κατέληξε για την ιστορική διαχρονία του ανόθευτου ελληνικού τρόπου ανάμεσα σε βαλκανικά μελίσματα και ανατολίτικες Ερινύες. Η δημοτική ποίηση εγκιβωτίζει τη νεότερη ιστορία των Ελλήνων μέσα από πολιορκίες, νησιωτικά ολοκαυτώματα και κλέφτικη ζωή έως το 19ο αιώνα οπότε περιορίζεται στην ύπαιθρο. Με ευθείες αναφορές σε μουσικά όργανα και ρυθμούς από την αρχαιότητα, το τρισυπόστατο δημοτικό τραγούδι παραμένει διαχρονικό ως λόγος, μέλος και όρχηση.
Σύγχρονοι δημιουργοί επιστρέφουνε στα μοτίβα του δημοτικού τραγουδιού με συνθέσεις επώνυμες πια, αλλά «λαϊκές» μ’ ένα βυζαντινό ηχόχρωμα μέσα από παραδοσιακά όργανα, με το κλαρίνο και το βιολί ν’ αποτελούνε τη νέα μεταμοντέρνα ζυγιά. Νέοι άνθρωποι σήμερα συγκροτούνε μουσικά σύνολα, για παράδειγμα οι Ρίζες, Τα Ριζά, Banda Entopica, όπου το σύγχρονο δημοτικό τραγούδι εντός άστεως αγκαλιάζει την παραδοσιακή μας μουσική.
Οι νέοι Έλληνες μουσικοί παίζουνε συγκαιρινές μελωδίες με μερικές πρώιμες θεματικές του Ελληνισμού, χωρίς αυτές να είναι γραφικές συνθέσεις ή παρωχημένοι στίχοι, αλλά η νέα μουσική παραγωγή. Μάλιστα, αυτή η ιστορικά νόμιμη ως προς το περιεχόμενο στιχουργία, με έμφαση στα παραδοσιακά leitmotifs, όπως στα λουλούδια (λ.χ. η μαργαρίτα), στο μαντίλι, στην αγάπη ή στον ανεκπλήρωτο έρωτα, στο γάμο και σε διάφορα πουλιά (λ.χ. τ’ αηδόνι), αυτό είναι το νέο ροκ απολύτως εξαγόμενο ελληνικό ethnic στοιχείο στα Διεθνή Μουσικά Φεστιβάλ.
Ο στίχος στο νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι παραμένει λαϊκός, πηγαίος και ζωντανός, ακόμη και στην προσωπική ποίηση του εικοστού και εικοστού πρώτου αιώνα, ενώ τα παραδοσιακά δημοτικά άσματα ήτανε πάντοτε ανώνυμα. Οι ήχοι στο δημοτικό τραγούδι είναι διατονικοί και χρωματικοί, όπως στην εκκλησιαστική βυζαντινή παράδοση, κυρίως σε διατονικό ήχο Α΄ που προσδίδει μία ευφρόσυνη και πανηγυρική διάθεση, αλλά και σε χρωματικό ήχο πλάγιο του Β΄ όπου είναι γραμμένες οι ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας για χαρμολύπη.
Όπως το λειτουργικό μέλος της Ορθόδοξης λατρείας, το δημοτικό τραγούδι είναι μονοφωνικό, καθώς οι πεντατονικές και επτατονικές κλίμακες της αρχαίας προσωδίας δεν έχουνε συνηχήσεις. Μορφολογικά, το παραδοσιακό νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι είναι νοηματικά πυκνό, εκφραστικά λιτό και αυτοσχέδιο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο ανομοιοκατάληκτο στίχο, χωρίς διασκελισμούς, και σχεδόν απόλυτη την αρχή της ισομετρίας νοήματος και στιχουργίας.
Οι Καλύτερες Συλλογές των Δημοτικών Τραγουδιών της Ελλάδας το 19ο και τον 20ο αιώνα
Claude Fauriel (1824-1825) Chants populaires de la Grèce moderne
Niccolò Tommaseo (1842) Canti Greci
Αντώνης Μανούσος (1850) Τραγούδια εθνικά συναγμένα και διασαφηνισμένα
Σπυρίδων Ζαμπέλιος (1852) Άσματα Δημοτικά της Ελλάδος
Arnoldus Passow (1860) Popularia Carmina Greciae Recentioris
Νικόλαος Πολίτης (1914) Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού
Γιάννης Αποστολάκης (1954) Το Κλέφτικο Τραγούδι: Το πνεύμα και η τέχνη του
Δημήτρης Πετρόπουλος (1958-1959) Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια
Γιώργος Ιωάννου (1965) Τα Δημοτικά μας Τραγούδια
Αλέξης Πολίτης (1973) Το Δημοτικό Τραγούδι: Κλέφτικα
Ερατοσθένης Καψωμένος (1979) Το Σύγχρονο Κρητικό Ιστορικό Τραγούδι
Guy Saunier (2001) Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια: Συναγωγή Μελετών 1968-2000
Τα μικρότερα διαστήματα σε ρυθμό αργό πεντάσημο 5/4 στην Ήπειρο και στην Πελοπόννησο δημιουργεί μια αργόσυρτη μελωδικότητα, όπως στον αρχαιοπρεπή τσακώνικο σχηματισμό, κι αντίστοιχα συμπαρασύρει την αργή κινητικότητα των μελών του χορού, με συνοδεία το κλαρίνο, την πίπιζα, το ζουρνά και το νταούλι. Αυτά τα ελληνικά παραδοσιακά όργανα με ήχο έντονα διαπεραστικό προσφέρονται για τις υπαίθριες εκδηλώσεις γιατί αντηχούν σε ανοιχτά πεδία και πλατείες, για παράδειγμα στα πανηγύρια, συνήθως ανήμερα στην εορτή του τοπικού Αγίου ή του πολιούχου της πόλεως. Στον αντίποδα, τα μεγαλύτερα διαστήματα σε ρυθμό γρήγορο πεντάσημο 5/8 ή ρυθμούς δίσημους 3/8 ή 6/8 στα Δωδεκάνησα και στην Κύπρο προσφέρουνε γρήγορη μελωδία κι αντίστοιχα πηδηχτούς χορούς μαζί με λύρα, λαούτο, βιολί και σαντούρι. Τα νησιώτικα όργανα δημιουργούν ένα οργανικό σύνολο έτοιμο να περιοδεύσει στο χωριό έως ότου ετοιμαστεί η νύφη για παράδειγμα και φυσικά βρίθει αυτοσχεδιασμών.
Η επιστήμη της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας επισημαίνει ότι οι κύριοι παράγοντες διαμόρφωσης της ελληνικής χορείας προκύπτουν μέσα από την κοινωνική και ιστορική συνθήκη, την ανθρωπογεωγραφία και το κλίμα, όπως οι ορεινοί όγκοι για την ηπειρώτικη δημοτική μουσική και η ανάλαφρη κυματίζουσα θάλασσα για τη νησιώτικη δημοτική μουσική. Οι ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί είναι πολυμελείς όπως στην αναπαράσταση των αρχαίων διθυράμβων και σε αρχαίους χορευτικούς ρυθμούς όπως οι δίσημοι, οι πεντάσημοι και οι επτάσημοι, δυο στοιχεία που αποδεικνύουνε τη βαθιά ιστορική μας συνέχεια. Παράλληλα, η επαναλαμβανόμενη κυκλικότητα στο σχηματισμό και η ευθεία γραμμή σε αντικριστή παράταξη από πολυάριθμους ορχηστές ενισχύουνε την αλληλοϋποστήριξη και τη διατομικότητα μας ως έθνος.
Το προφορικό δημοτικό τραγούδι σήμερα συνυφαίνεται με τα λαϊκά πανηγύρια και τις εμποροπανηγύρεις σε κωμοπόλεις και χωριά, ανάλογα με την τοπική θρησκευτική εορτή και λιγότερο στις πρωτεύουσες των Νομών ανάλογα με το λατρευτικό μυστήριο. Οργανοπαίχτες παραδοσιακής μουσικής ανεβαίνουνε επί σκηνής κυρίως το Δεκαπενταύγουστο, σε κάθε τοπικό εορτασμό και φυσικά σε γάμους και σε βαφτίσια ακόμη και στις μεγάλες πόλεις, αλλά ανάλογα με την περίσταση σε εγκαίνια, αθλητικά επινίκια, νίκες εθνικού ενδιαφέροντος και στις επίσημες τελετές των Ολυμπιακών Αγώνων.
Τα δημοτικά άσματα, με παράλληλη επί σκηνής δράση εντυπωσιακών χορευτών, η δημοτική παράδοση επιβιώνει πάντοτε σε εθνικές επετείους και ορθόδοξα μυστήρια που αποδεικνύουν το συγκρητισμό του νέου ελληνικού πολιτισμού.
*Η Γεωργία Τσατσάνη είναι φιλόλογος-συγκριτολόγος