Ο πολιτισμός συχνά μας προσφέρει ανθεκτικά επινοήματα, βάσεις ανεφοδιασμού προς το μέλλον ή εξέδρες θέασης και στάσεις έρευνας προς το παρελθόν και τις ρίζες μας. Με αφετηρία την τοπική ιστοριογραφία, η γενική ιστορία φαίνεται να έχει περισσότερη ευκρίνεια για τον απλό αναγνώστη.
Προς αυτή την κατεύθυνση, βελτιώνεται συνεχώς η “εργαλειοθήκη” της επιστήμης κατά την ανάδραση του παρόντος προς το παρελθόν. Όμως, ο αποτελεσματικός χειρισμός μέσων και κανόνων, προς επίτευξη των στόχων, εξαρτάται από το ποιοτικό επίπεδο του συγγραφέα και την αξιολογική του ικανότητα.
Ο Κωστής Σπ. Μαστρογιαννάκης φαίνεται ότι πέτυχε τους στόχους που έβαλε, κατά την πολυετή και πολύμοχθη συγγραφή του αξιόλογου βιβλίου του, “Η Πυργού στο πέρασμα των αιώνων”. Αναφέρεται στο χωριό “Πυργού” που αποτελεί σήμερα Κοινοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Ηρακλείου Κρήτης και βρίσκεται σε απόσταση περίπου 20 χιλιομέτρων, νοτιοδυτικά από την πόλη του Ηρακλείου, στην ενδοχώρα του Νομού. Ένα μικρό χωριό – Κοινότητα της πρώην επαρχίας Μαλεβιζίου, με εύφορο πεδινό έδαφος, σε υψόμετρο 400-450 m.
Πρόκειται για ένα επίτομο, πολυσέλιδο βιβλίο με πλήθος πολύτιμων πληροφοριών που αναφέρονται σε όλα τα στοιχεία που συνθέτουν τόσο το ιστορικό πλαίσιο όσο και την ιστορία του γενέθλιου τόπου του συγγραφέα. Ένα χρονολόγιο από τη Νεολιθική περίοδο και τα προϊστορικά αποτυπώματα, παράλληλα με τη γεωτεκτονική εξέλιξη και τη γεωφυσική δομή του ευρύτερου χώρου. Καταγραφές με τις πολύπτυχες δραστηριότητες των ανθρώπων, την αλτρουϊστική συμπεριφορά στην καθημερινότητα, αλλά και την αλληλεγγύη στους ηρωικούς αγώνες τους.
Με τον Κωστή, γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε στην Πυργού, παίξαμε στα σοκάκια της και ζήσαμε τις έντονες συναναστροφές αλληλοβοήθειας και προσφοράς στη μικρή κοινότητα. Συντοπίτες, φίλοι, συμμαθητές, παιδιά της ίδιας οικοτροφικής στέγης στα γυμνασιακά χρόνια, γίναμε τελικά συνάδελφοι εκπαιδευτικοί, διαφορετικής ειδικότητας, στον κοινό χώρο της Μέσης Εκπαίδευσης, για πολλά χρόνια. Με την πολλαπλή… “συνιδιότητα”, επιτρέψτε μου να βλέπω “κάτι” διαφορετικό από τον αντικειμενικό κριτή και “κάτι” περισσότερο από τον ουδέτερο αναγνώστη, ίσως και με κάποια… συναισθηματική προκατάληψη!
Αναφέρομαι στο σύνολο του πονήματος, με “έμπνευση” βεβαίως από τα 6 επιμέρους τμήματα του βιβλίου, αποδεχόμενος με σεβασμό την κρίση και την άποψη των ειδικών στις λεπτομερείς αναλύσεις τους. Θα ήθελα, εν τούτοις, να καταθέσω προκαταβολικά τη δική μου αξιολόγηση, που είναι αθροιστικά “άριστα”.
Ακολουθώντας, με τη σειρά, τις δομικές ενότητες του βιβλίου, εντυπωσιάζεσαι από την ίδια τη δομή του, παρόλο που η περιέργεια στην αναζήτηση του τέλους δε σου επιτρέπει τον εφησυχασμό, ωθώντας σε να το “συρράπτεις” αποσπασματικά και ταυτόχρονα από όλα τα κεφάλαια. Διαπιστώνει κανείς ότι ο συγγραφέας, Κωστής Μαστρογιαννάκης, δεν επαναπαύεται στα “επιπλέοντα” γραπτά και προφορικά στοιχεία των πηγών του. Σκύβει με προσοχή σε μια επίπονη διαλογή στοιχείων, τονίζει κάθε ένδειξη σχετικής μαρτυρίας και ανασύρει την ιστορικότητα περιστατικών (ας μου επιτραπεί η έκφραση) ακόμα και από τα παραλειπόμενα ή τα υπολείμματα της “επαγγελματικής” ιστοριογραφίας. Παρουσιάζει έναν πρωτοφανή, καλά δομημένο, πλούτο πληροφοριών, αντλώντας τεκμήρια από πρωτογενείς γραπτές πηγές και αφηγήσεις, σε μια πολυπρισματική ιχνηλάτιση του τόπου μας.
Κατάφερε να συνδέσει μύθο και ιστορία και να πετύχει “συνάψεις” σε φαινομενικά ασύνδετα στοιχεία . Κατάφερε επίσης να συνδέσει τη γεωλογία και την τοπογραφία του ευρύτερου χώρου με την ανθρωπογεωγραφία και πάνω στον καμβά του “χωροχρονικού συνεχούς”, να συνάψει ιστορικά, οικονομικά, κοινωνικά, παραγωγικά στοιχεία, δραστηριότητες και πρόσωπα. Κατάφερε, ακόμα, να ανασύρει από τα ιστορικά “έγκατα”, να αναπλάσει και να αναβιώσει τον κοινό μας κόσμο, έναν κόσμο πολύ μεγάλο για τα “μικρά” μας χρόνια.
Από τη μικροϊστορία στη μακροϊστορία, δηλαδή στη γενική ιστορία και αντίστροφα, εμπλουτισμένη από τα “ομιλούντα” απολιθώματα και τις κοινωνικές δομές. Παράλληλα, χώρος σκηνή με θέατρα επιχειρήσεων στις μεγάλες ιστορικές φάσεις της Κρήτης και του Ελληνισμού. Ανορθώσεις και καταποντίσεις, υποταγές και απελευθερώσεις, τα πολυδάπανα σε αίμα στάδια της ανεξαρτησίας μας πού, μαζί με ήρωες και πρωταγωνιστές, αποτυπώνονται στο λεγόμενο Εθνικό Ιστό. Όμως, κάθε τοπική συμβολή όπως της Πυργούς, χωρίς τοπικισμούς όπως βγαίνει από το βιβλίο, είναι ένα κύτταρο δόμησης αυτού του ιστού.
Από το βιβλίο αναδύονται γνωστοί και άγνωστοι πρόγονοί μας, μάρτυρες της ιστορίας μας, δημιουργοί, παραγωγοί και πρωτεργάτες στην ειρήνη και τον πόλεμο, στη ζωή και την επιβίωση. Μιας ιστορίας που γράφεται από τους άσημους – ανώνυμους και όχι από τους επίσημους επώνυμους, στα γεγονότα ευρείας κλίμακας. Όχι γιατί οι επώνυμοι δεν είναι πανάξιοι, αλλά γιατί έχουν σαν ορμητήριο τους πρώτους.
Το έργο του Κωστή Μαστρογιαννάκη “Η Πυργού στο πέρασμα των αιώνων” αποτελεί μια εξαίσια μελέτη ευστοχίας και αποτελεσματικότητας στους στόχους της. Ο συγγραφέας, γράφει, φιλοτεχνεί, ανασταίνει και επαναφέρει το γενέθλιο τόπο στις αρχικές του διαστάσεις, για να τον διασώσει από τη γενική τάση της λήθης. Το βιβλίο έχει μια σπάνια πληροφοριακή χρησιμότητα, τόσο για τα γενικά όσο και για τα ειδικά ευρήματα που περιλαμβάνει, δεδομένου ότι πολλά από τα στοιχεία αυτά ήταν μέχρι πρότινος άγνωστα ακόμα και στους γηγενείς. Όλα αυτά ήρθαν στο φως με την εξονυχιστική έρευνα του συγγραφέα, σε μια δύσκολη και σπάνια συνεκτική παρουσίαση ιστορίας, παράδοσης, λαογραφίας, ανθρωπολογίας και πολιτισμού. Στο ίδιο χρονολογικό πλαίσιο όλες οι αναφορές θρησκειών, εκκλησιών, μνημείων, σπηλαίων, πετρωμάτων, αλλά και κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και παραγωγικών θεμάτων, όλα σε μια αξιοζήλευτη παραγωγική σύνθεση. Συνάπτονται εκπληκτικά, πρωτογενή και πρωτότυπα έγγραφα διαφόρων εποχών, ομόφυλης και αλλόφυλης κυριαρχίας, πολιτικού, στρατιωτικού, διοικητικού, θρησκευτικού και δικαστικού περιεχομένου. Γέροντες, δημογέροντες, προεστοί, δήμαρχοι, σε κρίσιμες περιόδους στις οποίες δοκιμάζονταν οι κοινωνικοί δεσμοί,το υποκειμενικό αίσθημα ενότητας, η ίδια μας η ύπαρξη. Πολλοί από αυτούς, τους τυπικά “αγράμματους” γέροντες κατάφεραν να επιδείξουν αξιοζήλευτη κρίση και θαυμαστή σοφία, φανερά ή κρυφά, σε κάθε εγερτήριο σάλπισμα ή στο επίπεδο αυτοδιοίκησης που τους επιτρεπόταν.
Μια εικόνα χίλιες λέξεις και χιλιάδες τα… προσκυνήματα μνημοσύνων και αναμνήσεων!
Πέρα από την κατάκτηση της επιστημονικής εγκυρότητας, ο συγγραφέας δίνει “ευκαιρίες” στην τιμητική αναφορά ανθρώπων, στη μνήμη και το συναίσθημα, χωρίς συναισθηματικές εξάρσεις. Τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα των κοινωνικών συμβάντων, των σφιχτών δεσμών και οι ιδιόρρυθμοι χαρακτήρες του κοινωνικού περίγυρου, ήταν τα πρότυπα και πρώιμα στηρίγματα της γενιάς μας, μάλλον σε μια τυχερή διαδρομή.
Οι επόμενες γενιές, οι νέοι μας, είναι πολύκοσμοι και πολύτροποι (ανήκουν σε πολλούς τόπους λέει στον πρόλογο ο συγγραφέας). Αυτό δεν είναι κακό, αλλά μελλοντολογικά διερευνήσιμο. Σ’ αυτή την ιστορική αλληλουχία, η Πυργού, εκτός από γενέθλιος τόπος, είναι η μικρή μας πατρίδα, ένα χωριό γεννήτρα, τροφός, εφαλτήριο. Εδώ περιπλέκονται κοινές ρίζες, χαρές, λύπες, πόθοι και ελπίδες. Για εμάς τους παλαιότερους εξακολουθεί να είναι το ίδιο “κάτι” που ξεπηδά από το νου και μας συντηρεί, ασχέτως που κοιμόμαστε τα βράδια.
Από το βιβλίο αναδύονται εικόνες, φωνές, βιώματα και αισθήσεις που δονούσαν το “εγώ” μας. Όπου κι αν πηγαίναμε, παίρναμε μαζί τις μνήμες μας αδιαχώριστες και ήμασταν πλανόδιοι φορείς άϋλου πλούτου. Αυτός ο άϋλος πλούτος διασώζεται σήμερα, στο μέτρο του δυνατού, από το βιβλίο του Κωστή Μαστρογιαννάκη, “Η Πυργού στο πέρασμα των αιώνων”. Πρόκειται για μια ανεξίτηλα “έντυπη” πράξη πολιτισμού, μια “κιβωτό”, με συντεταγμένες αναφοράς την επιστημονική μέθοδο και πραγματικά ιστορικά στοιχεία.
Εμείς οι συγχωριανοί, κάτοικοι, μέτοικοι και απόδημοι, συμβιωτικοί κοινωνοί του παρελθόντος και του παρόντος, έχουμε το βιβλίο ως αφορμή για να ξαναβρεθούμε, άμεσα ή έμμεσα, συνοδοιπόροι του μέλλοντος. Ένα σύγγραμμα τέτοιας δομής, περιεχομένου και εκτεταμένης έκθεσης γεγονότων, ανήκει στο διηνεκές. Μπορεί να αποτελέσει για τους νέους μας στοιχείο υπόμνησης των προϋποθέσεων της ύπαρξής μας, αλλά και οδηγό αυτογνωσίας, ανάπλευσης στο χρόνο και αναζήτηση της χαμένης ταυτότητας.
Αξίζουν συγχαρητήρια σε όλους όσους συμμετείχαν θετικά (που αναφέρονται τιμητικά στην εισαγωγή του βιβλίου), από την περίοδο της πολύπονης διαδικασίας της συγγραφής και της έκδοσης μέχρι την τρέχουσα και επίκαιρη παρουσίαση. Η έκδοση του βιβλίου αποκτά επιπλέον σπουδαιότητα, λόγω των ειδικών συνθηκών κοινωνικής και οικονομικής αστάθειας, κάτω από τις οποίες εκδόθηκε, με την πανδημία του covid σε έξαρση, την ατομική και οικογενειακή ανασφάλεια και τον κλονισμό της κοινωνικής συνοχής.
Ως Πυργιανός, της γενιάς του συγγραφέα, δέχομαι το βιβλίο “Η Πυργού στο πέρασμα των αιώνων”, ως αρμονική συνεύρεση ιστορίας και μνήμης, ως έγκυρη πηγή αποτύπωσης ενός κόσμου, μικρού τοπογραφικά και μεγάλου ιστορικά. Ξαφνικά ένας “μικρόκοσμος” γίνεται “μεγάκοσμος” και, ίσως στο τέλος, κάποιος αναγνώστης, σε μια εμπλοκή βιωμάτων και συναισθημάτων, νιώσει λίγο άβολα που “δεν ήταν κι αυτός εκεί” ή “από εκεί”.
Καταθέτω, λοιπόν, σεβασμό και ευγνωμοσύνη για την ουσιαστική πολυμορφία του πονήματος, ως κτήμα και δώρο για όλους. Συγχαίρω το συγγραφέα που, με την προσηνή συμπεριφορά, ευγένεια και αγάπη, ανέδειξε άγνωστα στοιχεία της κοινής μας γενέθλιας γης. Εκφράζω τις ευχαριστίες μου στον Κωστή Μαστρογιαννάκη για την προσφορά του, τιμώντας στο έπακρο τον ίδιο και το έργο του.
*Ο Δημήτρης Καρπαθιωτάκης είναι φυσικός