Η Μινωική Θαλασσοκρατορία αποκτά νέα ταυτότητα στον 21ο αιώνα όταν επανεμφανίζεται στην έρευνα, χάρη στα πήλινα και χάλκινα τόσο ανθρωπόμορφα όσο ζωόμορφα αγαλματίδια, που έχουνε βρεθεί στα πολλά ιερά κορυφής εντός κι εκτός του νησιού.
Τα ιερά κορυφής είναι τόποι λατρείας και όλα απηχούν μία ειδική τελετουργική διάσταση στο χρόνο. Το αρχέτυπο λατρευτικό ιερό είναι το Ἰδαῖον Ἄντρον στον Ψηλορείτη, ωστόσο το σημαντικότερο ιερό κορυφής βρίσκεται στις Αρχάνες, τη μινωική κωμόπολη, όμορη της Κνωσού. Η ονομασία της είναι προελληνική και έχει ινδοευρωπαϊκή προέλευση, μάλιστα η ρίζα αρχ- δηλώνει νερό.
Νότια της πόλης του Ηρακλείου, δεκαπέντε χιλιόμετρα δυτικά της κωμόπολης, το ελληνικό όρος Ιυττός ή Ιυκτός, ο Γιούχτας είναι το ιερό βουνό της Κνωσού. Στην ορεσίβια κώμη υπήρχε νεκροταφείο που μαρτυρεί εγκατάσταση στην ευρύτερη περιοχή ήδη από την Εποχή του Χαλκού, αυτή είναι η νεκρόπολη στο Φουρνί δια σκαπάνης Ιωάννη και Έφης Σακελλαράκη στο φως ήδη από το 1965. Επίσης, από τις ορεινές Αρχάνες έχουμε πολλές επιγραφές σε Γραμμική Α΄ όπως επίσης σε Κνωσό, Τύλισο, Αγία Τριάδα Μεσσαράς, Ζάκρο και εκτός νησιού σε Θήρα και Κύθηρα.
Εάν η Κνωσός ήταν η Νέα Υόρκη της Μινωικής Κρήτης, τότε οι Αρχάνες στους πρόποδες του ιερού κορυφής στο Γιούχτα, οι Αρχάνες ήτανε το σημερινό Μανχάταν!
Η θέση “Ψηλή Κορυφή” και τα Ιερά Κορυφής
Το ιερό κορυφής είναι το νέο αρχαιολογικό εύρημα του μινωικού πολιτισμού της Κρήτης, μια έκφραση λατρείας όπως στο ορθόδοξο δόγμα συναντάμε τους επιόρειους ναΐσκους για τον Προφήτη Ηλία σε υψώματα στα περίχωρα ενός χωριού ως είθισται.
Στην περίπτωση του Γιούχτα, το ιερό βουνό ανήκε στην πρωτεύουσα Κνωσό όπου σήμερα υπάρχει το εκκλησάκι του Αφέντη Χριστού, δηλαδή του υιού του Θεού, ένας βυζαντινός ναός στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος (6 Αυγούστου). Συνολικά τέσσερις θέσεις ιερής τελετουργίας υπήρχανε στο βουνό σε Βορρά και σε Νότο: στα βόρεια ο Ανεμόσπηλος και η Ψηλή Κορφή και στο νότο το Χωστό Νερό και ο Σπήλιος του Στραβομύτη.
Ένας μινωικός πλακόστρωτος δρόμος συνδέει το ιερό κορυφής του Γιούχτα με το ναό στον Ανεμόσπηλο στη βόρεια μετωπική άκρη του βουνού, όπου η εύρεση τεσσάρων ανθρώπινων σκελετών το 1979 από τη Μέση Εποχή του Χαλκού, οι τρεις θάνατοι γίνονται από την καταπλάκωση του κτιρίου εξαιτίας σεισμού (άνδρες και μία γυναίκα ηλικίας 28 έως 38 ετών) και ο ένας θάνατος από λόγχη που βρέθηκε επάνω στην υπερυψωμένη τράπεζα, που μάλλον ανήκε σε ένα πλούσιο νεαρό άνδρα ηλικίας 18 ετών, άρα αυξάνονται οι πιθανότητες για ανθρωποθυσίες στο μινωικό κόσμο.
Τα έτερα νότια ιερά του Γιούχτα είναι υδάτινα σπήλαια με λίμνη και σταλακτίτες, στη θέση Χωστό Νερό ο ναός έχει προλάθαμο και τρεις εισόδους με χαμηλό πέρασμα στα κεντρικά δωμάτια και στο Σπήλαιο του Στραβομύτη διαμορφώνονται στοές με πέντε εισόδους και δύο ευρείες στοές υπεργείως και υπογείως. Το δεύτερο σπήλαιο θεωρήθηκε πιο αφιερωματικό και γι’ αυτό ίσως ήτανε τόπος λατρείας της Ειλειθυίας, κόρης της Ήρας, ή προς τιμή της θεάς Άρτεμης.
Υπόθεση που επαναλαμβάνεται στο ξύλινο ξόανο της θεάς Άρτεμης με τα πήλινα πόδια από το ναό στον Ανεμόσπηλο. Ας μην ξεχνάμε ότι η ευριπίδεια Ιφιγένεια ήταν αρχικά η ίδια σφάγιο στον ελληνικό ναό της Αρτέμιδας στη Βραυρώνα κι έπειτα ως ιέρεια της Άρτεμης στη χώρα των Ταύρων κάνει εξαγνισμό στο ξύλινο ξόανο της θεάς.
Η τραγωδία άλλωστε είναι μέλος εν θεάτρω σε θρησκευτικό και τελετουργικό πλαίσιο για τη λατρεία του Διόνυσου στην Αθήνα, επομένως το τραγικό μέλος επειδή ενσωματώνει τη διαλογική και λυρική εκδοχή του διθυράμβου, το ίδιο το δράμα ως είδος ποίησης για δημόσια παράσταση δηλώνει ότι η τραγωδία είναι ένα ιερό άσμα σε πλαίσιο τελετουργίας per se.
Η ανθρωποθυσία στο Γιούχτα
Ως προς την κρητική θυσία προηγείται χρονικά η ανάλογη μακάβρια αντιστοιχία από τα ευρήματα της Μύρτου στην Ιεράπετρα από το 3000 π.Χ. και έπεται ανασκαφικά η νέα έρευνα του 1987 στην ευρεία αρχαιολογική ζώνη όταν κόκκαλα από παιδιά έχουνε βρεθεί στην Κνωσό, παιδικά κόκκαλα που φέρουνε τραυματισμούς από αιχμές. Επομένως, ο μυθικός Μινώταυρος και γι’ αυτό λαβύρινθος των νέων ευγενών που ερχόντουσαν έξωθεν της Κρήτης είναι μάλλον γεγονός.
Ο Πολωνός αρχαιολόγος Nowicki Krzysztof στην ανακοίνωσή του στο τελευταίο Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο στο Ηράκλειο το 2016 πιστεύει ότι το αρχανιώτικο ιερό απηχεί μία τοπική προστασία και για την Κνωσό και για τις Αρχάνες ως ανεξάρτητες ιερές πόλεις στους πρόποδες. Συνεπώς, ο Γιούχτας δεν αντιστοιχεί σε ορεσίβια θεά αλλά στην ιδεολογική και πολιτική σφαίρα. Η ερμηνεία αυτή έχει ως απόδειξη την τοποθεσία ορισμένων ιερών κορυφής και της χρονολόγησής τους.
Όσα ιερά δεν ενσωμάτωσαν κάποια τοπική παράδοση και λατρεία εγκαταλείφθηκαν. Ακόμα αυτή η λατρευτική τοπική παραδοχή έρχεται προς ενίσχυση της άποψης για πολιτική εξουσία, από τη στιγμή που τα ιερά κορυφής είναι στρατηγικά τοποθετημένα σε περιοχές επιβολής της Κνωσού.
Μόλις οι πόλεις ή περιοχές περνούσαν στον έλεγχο της κεντρικής ανακτορικής αυλής (δηλαδή οι τοπικοί ηγέτες έχαναν στον πόλεμο), τότε τα ιερά κορυφής εγκαταλείπονται διότι δεν υπήρχε κανένας λόγος πλέον να δοθεί έμφαση στο θεϊκό μοτίβο του Γιούχτα. Τα ιερά κορυφής ήτανε σημεία ελέγχου ή μελλοντικής εισβολής ή έστω οριοθετούσανε την περιοχή του πρώτου και πολεμικού ηγέτη της νήσου.
Ο περιηγητής Christoforo Buondelmonti
Τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις του από την Κρήτη, ο καθολικός ιερέας Christoforo Buondelmonti από τη Φλωρεντία τις κατέγραψε στο περίφημο βιβλίο Περιγραφή της Νήσου Κρήτης (Descriptio Insulae Cretae) που περιέχει μία ξεχωριστή μνεία στο όρος Γιούκτα που μάλιστα απεικονίζεται με ένα σχεδόν φωτογραφικό χαρακτικό που σήμερα βρίσκεται στη Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη.
Το σχεδίασμα του Αφέντη Χριστού είναι εντυπωσιακό. Επίσης, η μαρτυρία του Christoforo Buondelmonti περιγράφει ανάβαση στο βουνό Γιούχτα όπου είδανε ολόγυρα ειδώλια, προερχόμενα μάλλον από την αρχαία εποχή του πρώτου ιερού κορυφής.
Μάλιστα, πολύ ενδιαφέρουσα είναι η ερμηνεία ότι το ιερό του βουνού σήμερα έχει αφιερωμένο το Ναό στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος Αφέντη Χριστού ακριβώς γιατί εκεί λατρευότανε στην αρχαιότητα ο Δίας Σωτήρ.
Ο νοσταλγός Zuanne Papadopoli
Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες φωνές στη Βενετοκρατία στην Κρήτη, ο Κρητικός Ιωάννης Παπαδόπουλος από την Πάδοβα όπου κατέληξε μετά την εισβολή των Οθωμανών Τούρκων στο Μεγάλο Κάστρο, γέρος πια το 1696 αφηγείται τις αναμνήσεις του από το γενέθλιο τόπο. Ο ίδιος αφηγείται με νοσταλγία τα ειρηνικά χρόνια από τις αρχές του 17ου αιώνα πριν την πολιορκία των Οθωμανών στο Ηράκλειο και στα γύρω χωριά.
Εκείνος καταγότανε από τους Αστρακούς, αλλά όταν περιγράφει το Γιούχτα διαγράφει ένα locus amoenus όμοιο με τους ονειρικούς βοσκότοπους της Κρητικής Αναγέννησης. Ο Papadopoli περιγράφει τα πυκνοκατοικημένα χωριά Άνω και Κάτω Αρχανών στους πρόποδες με πολλές πηγές, κήπους με λαχανικά και αμπέλια, τονίζοντας ότι στην περιοχή έβγαζαν μαύρα κρασιά άριστης ποιότητας, ειδικά το αρχανιώτικο. Το τοπίο είναι ειδυλλιακό.
Η Μονή του Αφέντη Χριστού δεσπόζει αγέρωχα στην Ψηλή Κορυφή του βουνού ως ένα ιερό κορυφής απαράλλακτο στους αιώνες που ακολούθησαν στην Κρήτη με τους πέντε συν ένας πολιτισμούς και μαρτυρεί την αδιάλειπτη ταυτότητα ενός νησιού σε απόλυτη ιστορική συνέχεια.
*Η Γ. Τσατσάνη είναι φιλόλογος-συγκριτολόγος