Η πρώτη εξέγερση των Λασιθιωτών μπορεί να θεωρηθεί εκείνη που στρεφόταν κατά του Χασάν Χανιαλή. Ο Χανιαλής, που καταγόταν από τα Χανιά, ήταν ο πιο πλούσιος Τουρκοκρητικός, με πολυτελείς κατοικίες και ακίνητα στο Ηράκλειο. Προσπάθησε, ακολουθώντας το δικαστικό δρόμο και χρησιμοποιώντας ψευδομάρτυρες, να αποδείξει ότι το μεγαλύτερο μέρος του Λασιθιού ανήκε σ’ αυτόν από πατρογονική κληρονομιά. Για την πραγματοποίηση του σκοπού του άρχισε να χτίζει τοίχο από βορειοδυτικά της Κεφάλας και να διαχωρίζει τον κάμπο αφήνοντας το υπόλοιπο μικρό τμήμα του στον Γερλή Αγά του Ισμαηλιανού.
Με το χτίσιμο του τοίχου, που σήμαινε και την απώλεια κυριότητας των κτημάτων των Λασιθιωτών, αρχίζει η πρώτη αντίδραση ματαίωσης του καταστρεπτικού σχεδίου του Χανιαλή.
Επιτροπή Λασιθιωτών με επικεφαλής τον παπά-Νικόλαο Αλέξη από το Μαγουλά διαμαρτυρήθηκε στις τοπικές αρχές για τα φιλόδοξα και άδικα σχέδια του Χανιαλή. Επειδή όμως η διαμαρτυρία τους δεν έγινε ακουστή, γιατί ο Χανιαλής ήταν και γενιτσαραγάς, δηλαδή αξιωματούχος του άτακτου στρατού των γενίτσαρων και δεν μπορούσαν να του επιβληθούν οι Τούρκοι, η επιτροπή εφάρμοσε ένα άλλο πρωτότυπο και δυναμικό σχέδιο. Παρέλαβε τα γεωργικά εργαλεία (αλέτρια, βολόσυρους, ζυγούς, υνιά κ.λπ.), τα είδη δηλαδή που λέγονται ζυγάλετρα και νιόλουρα, τα μετέφερε και τα εναπόθεσε με θορυβώδη μάλιστα τρόπο στην πόρτα του Πασά, γενικού διοικητή Κρήτης στο Ηράκλειο. Η επιτροπή που κλήθηκε απ’ τον Πασά να εξηγήσει την περίεργη αυτή ενέργεια, του είπε: «Σας φέρνουμε τα ζυγάλετρα αυτά, γιατί δεν μας χρειάζονται πια. Αφού δεν ακούτε τα παράπονά μας και αφήνετε τον Χανιαλή να μας πάρει τις περιουσίες μας, από τις οποίες ζούμε, δε μένει παρά να γίνουμε φτωχοί διακονιάρηδες ή να πεθάνουμε. Σας παραδίνουμε λοιπόν τα εργαλεία αυτά που μας είναι άχρηστα, θα σφάξουμε και τα βόδια μας να τα φάμε, και ό,τι θέλει μετά να μας κάμει ο Θεός».
Ο Πασάς υποσχέθηκε πως θα φροντίσει για το ζήτημα και θα μεταφέρει το δίκαιο αίτημά τους με αναφορά στο Σουλτάνο.
Η επιτροπή όμως δεν αρκέστηκε στην υπόσχεση του Πασά και προέβη σε μια δυναμικότερη χειρονομία. Επισκέφθηκε το έτος 1815 την Κωνσταντινούπολη και αφού γνώρισε στο Πατριαρχείο το σκοπό της επίσκεψής της, συναντήθηκε στη συνέχεια με τον αρμόδιο Βεζύρη (Υπουργό), καθώς και με τον ίδιο τον Σουλτάνο Μαχμούτ Β’.
Την επιτροπή βοήθησε και τη συνόδευσε στις αρχές ο Μητροπολίτης Χαλκηδόνος Γερμανός Τζερμιάς, που καταγόταν από το Τζερμιάδω. Αφού ενημερώθηκε η τούρκικη κυβέρνηση για τις παράνομες και άδικες ενέργειες του Χανιαλή, που ζημίωναν την Τουρκία και αυτοί βρίσκονταν κάτω από βαριά φορολογική καταπίεση, η επιτροπή αποχώρησε. Η ενέργεια αυτή της επιτροπής δικαιώθηκε και βρήκε την απήχηση που περίμενε. Με μυστικό Σουλτανικό φιρμάνι που στέλνεται στον Πασά της Κρήτης, διατάσσεται η θανάτωση του Χανιαλή.
Προσκαλείται έτσι ο Χανιαλής από τον Πασά του Ηρακλείου στο Διοικητήριο, και την ώρα που κρατούσε το φλιτζάνι του καφέ που του είχε προσφερθεί, δυο σωματοφύλακες που ήταν κρυμμένοι στην κουρτίνα του παραθυριού εμφανίζονται, περιβάλλουν με σκοινί το λαιμό του και τον πνίγουν.
Το νεκρό του σώμα μεταφέρθηκε μετά στην Κρήνη του Μοροζίνη και κρεμάστηκε στο εκεί δέντρο, στο οποίο απαγχονίζονταν από τους Τούρκους οι μεγάλοι εγκληματίες προς παραδειγματισμό και σωφρονισμό. Οι Λασιθιώτες έκαναν ανάθεμα σε βάρος του Χανιαλή και των συνεργατών του.
Ο θάνατός του εξυπηρετούσε και μια σκοπιμότητα, γιατί μεταξύ των άλλων, η τεράστια περιουσία που είχε αποκτήσει παράνομα και με καταπιέσεις των Χριστιανών περιερχόταν στο τούρκικο δημόσιο.
…Η όλη ιστορία καταγράφηκε και διασώθηκε με τον τρόπο αυτό στα κενά φύλλα του βιβλίου της παρακλητικής της Εκκλησίας, με τη φροντίδα του επικεφαλής της επιτροπής Π” Νικολάου Αλέξη στο χωριό Μαγουλάς Λασιθίου.
* Ο Γεώργιος Παναγιωτάκης είναι συγραφέας – ιστορικός ερευνητής