Η Βικελαία Βιβλιοθήκη εισέρχεται στην ανθρωπιστική εποχή του Μεταμοντέρνου με τρόπο δυναμικό εγκαινιάζοντας ένα σύγχρονο κτίριο όπου συνεχίζει τις προγενέστερες διαδρομές στην επιστημοσύνη πλάι στις παραδοσιακές ιδιότητές της. Πρόσφατα το Διεθνές Συνέδριο, «Ο Κρητικός Πόλεμος, 1645-1669: Οι Άγνωστες Πτυχές της Ιστορίας» φιλοξενήθηκε στις νέες υπερσύγχρονες εγκαταστάσεις.
Ο λόγιος Δημήτριος Βικέλας στις 7 Φεβρουάριου 1905 συντάσσοντας τη διαθήκη του στην Κηφισιά κληροδοτεί στο Δήμο Ηρακλείου το σύνολο 7.000 περίπου ανεξάρτητων τόμων για να στεγαστεί σε «ιδιαίτερον διαμέρισμα» που να φέρει το όνομά του στην πόλη μας.
Το σύγχρονο «διαμέρισμα» μάλλον θα ενθουσιάζει τον εμπνευστή του σήμερα. Όσο ο ίδιος ο Βικέλας δεν κατονομάζει ρητά τους ακριβείς λόγους της δωρεάς αυτής προς το Ηράκλειο, μονάχα εικασίες μπορούν να διατυπώνονται, που συνήθως μας φέρουνε μπροστά σε στείρα εικοτολογία.
Η Βικελαία Βιβλιοθήκη απέδωσε ένα φόρο τιμής στη σκοτεινή πλευρά της πλέον μακρόχρονης πολιορκίας στην παγκόσμια ιστορία, με αφορμή που δόθηκε το 1644 με την επίθεση εναντίον των προσκυνητών προς τη Μέκκα, όταν οι ιθύνοντες Ιππότες της Μάλτας βρήκαν καταφύγιο στη νότια Κρήτη.
Από τα μέσα του 15ου αιώνα έως τις αρχές του 18ου αιώνα έγιναν επτά πολεμικές συρράξεις της Γαληνότατης Δημοκρατίας της Βενετίας εναντίον του Οθωμανικού επεκτατισμού ανάμεσά τους ο πέμπτος βενετοτουρκικός αλλιώς ο επονομαζόμενος Κρητικός Πόλεμος, με σκαιή πολιορκία μετά την έλευση του Mehmet Köprülü από το 1667 έως την τελική παράδοση της Candia στην Kandiye το 1669.
Στην πρώτη ενότητα έγινε αναφορά σε ιστορικά και λογοτεχνικά έργα της σημαντικότερης απώλειας για τη Βενετία σε έδαφος, ένας ανηλεής αποκλεισμός που μεταφράζεται για την Candia σε 22 έτη συνεχούς αποκλεισμού. Το Ηράκλειο άντεξε, όπως έδειξε η δεύτερη συνεδρία, γιατί είχε καλή άμυνα τόσο από άποψη υπόγειας επικοινωνίας μέσα στα τείχη όσο έμψυχης υποστήριξης από ντόπιους μαχητές.
Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι είχανε να διαχειριστούν τον καθημερινό επισιτισμό, όπως ανέδειξε η επόμενη επιστημονική συζήτηση, καθώς ο εφοδιασμός και η επάρκεια σε σιτηρά και σε αγροτικά προϊόντα ήτανε κοπιώδης. Η τέταρτη συνεδρία αντίστοιχα ανέδειξε το πρωθύστερο των κοινωνικών πεποιθήσεων, όπως προκύπτει από συμβόλαια και νοταριακά έγγραφα, όπου εντοπίζονται ουτοπικές αναφορές σε χρονικό εύρος στο μετά της πολιορκίας καθεστώς στην υπάρχουσα μορφή.
Τις ποικίλες κοινωνικές προεκτάσεις μάς υπέδειξε η ζωηρή πέμπτη συνεδρία για τη θρησκευτική ζωή μέσα από λιτανείες και μπεράτια, οπότε οι ορθόδοξοι δεν αναγνώρισαν τον νεοδιορισμένο αρχιεπίσκοπο από τους Οθωμανούς Νεόφυτο Πατελάρο, ενώ η κρητική εικονογραφία έκανε τη δική της ανεξάρτητη πορεία εντός κι εκτός του νησιού.
Η επονείδιστη προδοσία του Andrea Barocci στο πρότυπο του αρχαίου Εφιάλτη μονοπώλησε το ενδιαφέρον ακολούθως γιατί αυτός αυτομολώντας έδωσε τα μυστικά των αδύναμων πέτρινων και των αμμουδερών σημείων των τειχών όπου δεν υπήρχανε στοές υπογείως. Η λήξη της εξουθενωτικής πολιορκίας άνοιξε αθρόα τον προσφυγικό δρόμο προς τη Βενετία και τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου Πελάγους, ενώ η κοσμοπολίτισσα πόλη έμεινε στο έλεος της βάρβαρης εξουσίας και των νέων πληθυσμών ενίοτε ορθοδόξων.
Οι λογοτεχνικές πηγές έκλεισαν το συνέδριο με σπάνια, ανέκδοτα ή υπομελετημένα κείμενα, όλα παραπληρωματικά της εμπόλεμης ιστορικής συνθήκης για την Κρήτη. Οι παλιές και νέες γενιές Βενετολόγων και Οθωμανολόγων έθεσαν καινούρια ερωτήματα και επίσης έδωσαν απαντήσεις σε ερωτήματα ετών.
Αναμένοντας τα Πρακτικά με εξαιρετικό ενδιαφέρον, κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να παρακολουθήσει το σύνολο και των επτά συνεδριάσεων στο κανάλι της Βιβλιοθήκης μας στο YouTube ώστε να έχει μία πρώτη εικόνα της ενδιαφέρουσας επιστημονικής συνάντησης.
Επίσης, η υπενθύμιση του κ. Ηρακλή Πυργιανάκη έγινε δεκτή για ένταξη της βενετικής ιστορίας ως ένα πάγιο αίτημα προς το Πανεπιστήμιο Κρήτης, κατ’ αντιστοιχία ανάλογων μαθημάτων ευρέος θεματικού άξονα, όπως στη συνέχεια παραθέτω το παράδειγμα από την Ολλανδία, κι αυτή η σκέψη καλό είναι να βρει χώρο για περαιτέρω συζήτηση.
Το ολλανδικό μοντέλο, όπως επισημαίνει η κ. Τατιάνα Μαρκάκη, αυτό συνιστά μέγιστη απόδειξη για την αναθέρμανση του ερευνητικού ενδιαφέροντος για την ανατολική Μεσόγειο στη Βόρεια Ευρώπη. Στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ το αντίστοιχο module για την ιστορία της Κρήτης και της Βενετίας μέσα στη βενετική παντοκρατορία έχει εγγεγραμμένους φοιτητές και από τη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών, όπως επίσης από το τμήμα Ευρωπαϊκών Σπουδών αλλά και από την Ιταλική Φιλολογία. Στις Ψηφίδες Κρητικής Ιστορίας, η κ. Μαρκάκη προανήγγειλε το αγγλόφωνο τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών για το Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ και σε προπτυχιακό επίπεδο, μια καινοτομία χωρίς παράλληλο σε όλη την Ευρώπη.
Το επίκαιρο φιλμ «Η Πύλη του Σκοταδιού» με εικόνες από τη σύγχρονη ζωή δια χειρός Μανόλη Σφακιανάκη, πράγματι θα μείνει ανεξίτηλο στη μνήμη. Εύχομαι, το εξαιρετικό αυτό ντοκιμαντέρ (2019), που αντλεί τον τίτλο του από την αντίστοιχη βενετική ονομασία της Πύλης Βηθλεέμ κι αναμετράει το σήμερα με το χθες και για τις 10 Πύλες των Τειχών, η κινηματογραφική δουλειά του κ. Σφακιανάκη με την πρωτότυπη μουσική του Λεωνίδα Χαρτοφύλακα να λάβει την προσοχή που αξίζει στο δημιουργό και σε όλους τους συντελεστές.
Βασισμένο σε έργα των πρωταγωνιστών της ιστορικής πολιορκίας, συγκεκριμένα ακούγονται τα κείμενα των Εβλιά Τσελεμπί, Αντόνιο Μπάρμπαρο, Τζουάνε Παπαδόπουλου και του πιο γνωστού μας Μαρίνου Τζάνε–Μπουνιαλή. Ο κινηματογραφικός λόγος επιτυγχάνει μία υψηλή σε λυρισμό αφήγηση και εύχομαι να έχουνε όλοι οι Ηρακλειώτες τη δυνατότητα να παρακολουθήσουνε αυτό το ντοκιμαντέρ σε μία ανάλογη προβολή στο μέλλον.
Η Νέα Βιβλιοθήκη είναι ένας πολυχώρος υψηλής αισθητικής και η Ιστορία του τόπου μας από γκραβούρες της εποχής μαζί με πίνακες από μεγάλες μάχες και ναυμαχίες σε ναυτότοπους της Κρήτης και νήσων του Αιγαίου Πελάγους (λ.χ. από τη Μήλο), για δύο μήνες εκτίθενται στο ανακαινισμένο κτίριο στο Αχτάρικα.
Οι εντυπωσιακές συνθέσεις από τη «Ναυμαχία στην Αγία Πελαγία» και «Η Πολιορκία των Χανίων» έως τις 20 Δεκεμβρίου, καθώς η έκθεση φιλοξενεί τα Ιστορικά Τεκμήρια του βενετοτουρκικού αυτού πολέμου, ένα ενδιαφέρον αρχειακό υλικό, όπως το ιστορικό κείμενο του Βενετού γερουσιαστή Andrea Valiero (1615-1691) για την ιστορία του Κρητικού Πολέμου Historia della Guerra di Candia με την ευγενική παραχώρηση της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης, μια σπάνια έκδοση στη λατινική γλώσσα που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1679 στη Βενετία.
Οι δύο δεκαετίες που χρειάστηκαν για την ανακαίνιση σχεδόν συθέμελα του ιστορικού κτιρίου της Βικελαίας επάνω στη διαχρονική πλατεία του Τσιγάντε, το πάλαι ποτέ κέντρο της βενετικής Candia, τα οθωμανικά μάλλον λιοντάρια καταμαρτυρούνε τον επαγγελματισμό της νέας βιβλιοθήκης.
Σήμερα, άλλωστε, οι σύγχρονες βιβλιοθήκες ανά τον κόσμο αφορούν σε χώρους πολιτισμού και εκτείνονται πέρα από το βιβλίο ως αντικείμενο. Στην πόλη μας με την έντονη πολυπολιτισμικότητα, η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη πλέον μας εισάγει στο νεότερο αυτό σύμπαν του παγκόσμιου γίγνεσθαι.
Ο κ. Σάββας Δημήτρης προΐσταται ενός οργανισμού με πλούσια πορεία στο χρόνο και ο συνονόματος δωρητής μας χαμογελάει αναμφίβολα. Ο Δημήτριος Βικέλας κληροδότησε το υλικό της προσωπικής του βιβλιοθήκης στο Δήμο Ηρακλείου γιατί η Κρήτη ήτανε και εξακολουθεί να είναι ένα μέρος που παρήγαγε και παράγει πολιτισμό.
*Η Γεωργία Τσατσάνη είναι φιλόλογος-συγκριτολόγος